10 سوال و جواب درباره رادیوتراپی

رادیوتراپی

فهرست مطالب

پرتو درمانی چیست ؟. 

چه موقع رادیوتراپی مورد استفاده قرار می گیرد ؟. 

تفاوت رادیوتراپی تسکینی و پیش گیری کننده چیست؟. 

تفاوت بین رادیوتراپی خارجی ، رادیوتراپی داخلی (براكی تراپی ) و رادیوتراپی سیستمیك چیست ؟. 

آیا پرتو درمانی باعث رادیواكتیو شدن بیماران میگردد ؟. 

چگونه دوز تشعشع اندازه گیری می شود ؟. 

منابع انرژی در رادیوتراپی خارجی جه منابعی هستند ؟. 

طراحی درمان در پرتو درمانی به عهده چه كسی است ؟. 

طراحی درمان چیست و چرا مهم است ؟. 

شیوه های جدید رادیوتراپی چیست ؟. 

 1) پرتو درمانی چیست ؟

پرتو درمانی ( Radiotherapy ) استفاده از پرتوهای یونساز برای ازبین بردن یا كوچك كردن بافت های سرطانی است . در این روش در اثر آسیب DNA ، سلولهای ناحیه درمان ( بافت هدف ) تخریب و ادامه رشد و تقسیم غیر ممكن می شود . اگرچه پرتو علاوه بر سلولهای سرطانی به سلولهای سالم نیز آسیب می رساند ولی اكثر سلول های سالم بهبودی خود را دوباره بدست می آورند . هدف از پرتو درمانی از بین بردن حداكثر سلولهای سرطانی با حداقل آسیب به بافت های سالم است . روش های مختلفی برای پرتودهی و انتقال اشعه با قدرت نفوذ متفاوت وجود دارد ، علاوه بر این تعدادی از روش های پرتو دهی می تواند بطور دقیق و كنترل شده برای درمان ناحیه كوچكی از بافت بدون آسیب به بافت و اندام های اطراف استفاده شود ، در حالیكه برای درمان نواحی بزرگتر از انواع دیگر پرتو استفاده می شود . درتعدادی از بیماران هدف از درمان تخریب كامل تومور و بعضی كوچك كردن تومور یا كاهش علائم آن است . در هر بیمار طراحی درمان برای محافظت بافت های سالم تا حد امكان انجام می شود . نیمی از بیماران سرطانی پرتودرمانی می شوند . پرتو درمانی ممكن است بصورت منفرد یا همراه با دیگر روشهای درمان سرطان ( شیمی درمانی یا جراحی ) مورد استفاده قرار گیرد. حتی دربعضی موارد ممكن است بیش از یك روش پرتودرمانی به كار گرفته شود .

2) چه موقع رادیوتراپی مورد استفاده قرار می گیرد ؟

رادیوتراپی ممكن است برای درمان انواع تومورهای جامد شامل تومورهای مغز ، پستان ، دهانه رحم (Cervix  ) ، حنجره، ریه ، پانكراس ، پروستات ، پوست ، نخاع ، معده ، رحم یا ساركومای بافت نرم و استخوان درمان لوسمی و لنفوم ( تومور سیستم لنفاوی ) و برخی تومورهای خوش خیم به كار رود . مقدار دوز مورد استفاده در پرتودرمانی به نوع تومور و بافت یا اندام های درمعرض آسیب بستگی دارد .

3) تفاوت رادیوتراپی تسکینی و پیش گیری کننده چیست؟

 برای بعضی از تومورها ، پرتودهی به نواحی غیرتومورال برای جلوگیری از رشد مجدد سلولهای سرطانی صورت می گیرد . این تكنیك ، پرتو درمانی پیشگیری كننده ( Prophylactic ) نامیده میشود . رادیوتراپی همچنین میتواند به كاهش علائم بیمار مثل درد ناشی از گسترش سرطان به استخوان یا سایر بافت های بدن كمك كند . این تكنیك رادیوتراپی تسكینی ( Palliative ) نامیده میشود .

4) تفاوت بین رادیوتراپی خارجی ، رادیوتراپی داخلی (براكی تراپی ) و رادیوتراپی سیستمیك چیست ؟

پرتودهی ممكن است توسط دستگاهی خارج از بدن ( رادیوتراپی خارجی ) و یا توسط منبع پرتو در داخل بدن ( رادیوتراپی داخلی ) و یا توسط مواد رادیواكتیو باز درداخل بدن انجام شود ( رادیوتراپی سیستمیك ) . نوع پرتودهی به نوع تومور ، تحمل بافت های سالم اطراف محل آن ، مسافتی كه پرتو باید در داخل بدن طی كند همچنین به سلامت عمومی بیمار ، تاریخچه بیماری و اینكه آیا بیمار از روشهای دیگر درمان استفاده خواهد كرد یا نه و مجموعه ای عوامل دیگر بستگی دارد . دربیشتر بیماران از روش پرتودرمانی خارجی و در تعداری از بیماران از سه روش پرتو درمانی خارجی ، داخلی ، سیستمیك همراه با هم و یا جداگانه استفاده می شود .

رادیوتراپی خارجی

پرتودرمانی یا رادیوتراپی خارجی معمولاً دربیماران سرپایی مورد استفاده قرار میگیرد . در بیشتر این بیماران نیاز به بستری شدن در بیمارستان نیست رادیوتراپی خارجی برای درمان انواع سرطان شامل سرطان مثانه ، مغز ، پستان ، ركتوم ، پانكراس ، معده ، گردن رحم ، حنجره ، ریه ، پروستات و رحم استفاده میشود علاوه بر این رادیوتراپی خارجی ممكن است برای كاهش دردهای متاستاتیك و یا مشكلات دیگر ناشی از گسترش تومورها مورد استفاده قرار گیرد.

رادیوتراپی حین جراحی : Intraoperative Radiotherapy

این روش نوعی پرتو درمانی خارجی همراه با جراحی است . IIORT  برای درمان تومورهای متمركز كه نمی توان آنها را به طور كامل خارج كرد و یا ریسك عود مجدد وجود دارد استفاده می¬شود. بعد از خارج كردن تمام یا بیشتر بافت تومورال یك دوز زیاد با انرژی بالا مستقیماً به محل تومور در حین جراحی داده میشود ( بافت های سالم اطراف بوسیله شیلدهای مخصوصی حفاظت میشوند ) . بیمار بعد از عمل جراحی در بیمارستان بستری می شود این روش ممكن است در درمان تومور های تیروئید ، gynecological , colorectal روده باریك و لوزالمعده ( پانكراس ) استفاده شود . این روش برای درمان برخی از انواع تومور های مغز و ساركومای لگن در بزرگسالان تحت بررسی است .

رادیوتراپی داخلی[1]

در این روش منبع تشعشع كه در یك پوشش نگهدارنده كوچك پیچیده شده در داخل تومور و یا بسیار نزدیك به آن قرار میگیرد و Implant یا ماده كاشتنی نامیده میشود . مواد كاشتنی ممكن است در شكلهای مختلف مانند سیمهای كوچك ، تیوبهای پلاستیكی ( كاتترها ) ribbans ( رشته ای ) كپسول و یا به شكل دانه ای وجود داشته باشد . مواد كاشتنی مستقیماً در داخل بدن گذاشته میشوند . در رادیوتراپی داخلی ممكن است بیمار نیاز به بستری داشته باشد .

رادیوتراپی داخلی معمولاً به یكی از روشهای زیر انجام میشود كه هركدام به طور جداگانه توضیح داده شده است . در هر سه روش از مواد كاشتنی سربسته استفاده میشود .

رادیوتراپی داخل نسجی : ( Interstitial Rediotherapy )

در این روش ماده رادیواكتیو در داخل بافت یا نزدیك محل تومور قرار میگیرد . این روش در درمان تومور های سر و گردن ، پروستات ، گردن رحم (Cervix ) ، تخمدان ، پستان ، نواحی لگن و اطراف مقعد استفاده میشود . در رادیوتراپی خارجی پستان ممكن است یك دوز بیشتر ( Boost ) به روش داخل نسجی یا خارجی به بیمار داده شود .

رادیوتراپی داخل حفره ای[2]

در این روش منبع رادیواكتیو بوسیله یك اپلیكاتور در داخل بدن قرار میگیرد . این روش معمولاً در درمان تومورهای رحم استفاده میشود . محققان در حال مطالعه و بررسی انواع رادیوتراپی داخلی برای درمان دیگر سرطانها شامل پستان ، Bronchial ، گردنی ، مثانه ، دهانی ، Tracheal, Rectal ، رحم و واژن هستند .

رادیوتراپی سیستمیك : ( پزشكی هسته ای )

در این روش از مواد رادیواكتیو مانند  I131  Strontium89. به صورت خوراكی و یا تزریقی استفاده می¬شود . این روش درمانی گاهی اوقات برای درمان سرطان تیروئید و لنفوم غیر هوچكینی بزرگسالان استفاده میشود . محققان در حال بررسی موادی هستند كه بتواند برای درمان دیگر انواع سرطان استفاده شود .

5) آیا پرتو درمانی باعث رادیواكتیو شدن بیماران میگردد ؟

بیماران تحت پرتودرمانی معمولاً نگران این موضوع هستند كه آیا این روش درمانی بدن آنها را رادیواكتیو خواهد كرد ؟ جواب این سؤال به نوع پرتو درمانی انجام شده بستگی دارد پرتو درمانی خارجی بیمار را رادیواكتیو نخواهد كرد و در این بیماران نیازی به دوری از افراد دیگر در طول درمان نیست .

در رادیوتراپی داخلی ( داخل نسجی ، داخل حفره ای ) كه با منابع رادیواكتیو سربسته انجام می شود بیمار ممكن است در بیمارستان بستری شود . در این مورد پیش بینی های لازم برای حفاظت پرتویی پرسنل بیمارستان و ملاقات كنندگان صورت خواهد گرفت . منابع سربسته بطور اساسی ناحیه اطراف خود را مورد تشعشع قرار میدهند ، بنابراین تنها ناحیه اطراف منبع ، و نه تمام بدن بیمار رادیواكتیو خواهد شد.

در رادیوتراپی سیستمیك از منابع رادیواكتیو سرباز كه وارد جریان خون می شوند استفاده می شود . مقداری از این مواد رادیواكتیو از طریق بزاق ، عرق یا ادرار بیمار از بدن خارج می شوند و تازمانیكه اكتیویته آنها به اتمام نرسیده است بدن رادیواكتیو است . بنابراین بعضی از مواقع پیش بینی های حفاظتی لازم برای افرادیكه در تماس نزدیك با بیمار هستند بكار می رود . پزشك و یا پرستار درصورت نیاز به اقدامات حفاظت پرتویی از این موضوع مطلع خواهند شد .

6) چگونه دوز تشعشع اندازه گیری می شود ؟

مقدار انرژی جذب شده در واحد جرم ماده دز جذبی یا دوز تشعشع نامیده می شود . تا قبل از سال 1985 واحد دوز جذبی ، راد (rad ) بود در حال حاضر از واحد گری ( Gy) استفاده می شود . یك گری برابر با rad 100 است ( 1cGy = 1 rad ) . دوز قابل تحمل بافت های مختلف متفاوت است برای مثال كبد می تواند یك دوز مجموع cGy3000 را تحمل كند در صورتیكه كلیه ها قدرت تحمل cGy 1800 دارند . دوز مجموع معمولاً به دوزهای كوچكتر در تعداد جلسات معین كه به صورت روزانه داده می شود ، تقسیم میشود . این روش باعث افزایش تخریب سلول های سرطانی با حداقل آسیب به بافت سالم می شود . برای نشان دادن میزان آسیب سلول های سرطانی در مقایسه با سلولهای سالم از یك ضریب به نام نسبت درمانی[3] استفاده می شود .

7) منابع انرژی در رادیوتراپی خارجی جه منابعی هستند ؟

منابع پرتودهی مورد استفاده در رادیوتراپی خارجی ممكن است شامل انواع زیر باشد :

اشعه گاما یا x :

 این پرتوها از نوع تشعشع الكترومغناطیس محسوب می شوند ، ولی طریقه تولید آنها متفاوت است . پرتوهای x بوسیله دستگاهی به نام شتابدهنده خطی تولید می شوند . پرتوهای با انرژی پایین در تخریب سلولهای سرطانی سطحی و پرتوهای با انرژی بالاتر در درمان تومورهای عمقی تر بكار می رود . پرتوهای x میتوانند یك ناحیه بزرگ را مورد تشعشع قرار دهند . پرتوهای گاما از رادیو ایزوتوپ هایی مثل ایدیدیوم Ir  و کبالت 60   منتشر می شوند. هر عنصر در یك زمان خاص واپاشی و میزان متفاوتی از انرژی را آزاد میكند كه بر نفوذ آن به داخل بدن مؤثر است . در واپاشی كبالت پرتوی گاما منتشر میشود كه در درمان با Gamma knife  نیز مورد استفاده قرار میگیرد .

رادیوتراپی تطبیقی سه بعدی[4]   

رادیوتراپی تطبیقی برخلاف طرح درمان های قدیمی سه بعدی است و از كامپیوتر برای هدف گیری دقیق تر تومور استفاده میشود . امروزه بیشتر متخصصین سرطان شناسی از این روش استفاده میكنند . تصاویر سه بعدی CT ، MRI ، PET ویا SPECT تهیه و به كمك نرم افزارهای مخصوص ، پرتوهایی كه با شكل تومور مطابقت دارند طراحی می شود . چون در این تكنیك بافت سالم اطراف تومور به طور وسیع از تشعشع دور است از دوزهای بالاتر برای درمان تومور می توان استفاده كرد . استفاده از این روش در تومور های Nasopharyngeal  ، پروستات ریه ، كبد و تومور های مغزی نتایج بهتری در برداشته است .

IMRT [5]

در این روش كه یك نوع رادیوتراپی تطبیقی سه بعدی جدید است معمولاً از پرتوهای x با شدت های متفاوت برای انتقال دوزهای متفاوت پرتو به نواحی كوچك بافت به طور همزمان استفاده می شود . در این تكنولوژی نیز دوزهای بالا به تومور و دوزهای كمتر به بافتهای سالم اطراف می رسد . در برخی تكنیكها بیمار دوز روزانه بیشتری دریافت میكند و زمان كل درمان كاهش و موفقیت درمان بیشتر میشود . IMRT ممكن است عوارض جانبی درمان را كاهش دهد. پرتودهی در این روش بوسیله یك شتابدهنده خطی مجهز به كولیماتور Multileaf انجام می شود ( كولیماتور به شكل دادن دقیق پرتوها كمك میكند ) . با چرخش دستگاه به دور بدن بیمار پرتوها از بهترین زوایا وارد تومور می شوند . پرتو ها تا حد امكان به طور دقیق با شكل تومور تطبیق داده می شوند . چون دستگاه IMRT بسیار تخصصی است مراكز سرطان شناس به ندرت از این وسیله استفاده می كنند . این تكنولوژی جدید برای درمان تومورهای مغزی ، سرو گردن ، حلق بینی ، پستان ، كبد ، ریه ، پروستات و رحم مورد استفاده قرار میگیرد . IMRT  برای هر بیمار و یا هر نوع توموری مورد استفاده قرار نمی گیرد.

8) طراحی درمان در پرتو درمانی به عهده چه كسی است ؟

مجموعه كاركنان هر مركز رادیوتراپی به طراحی و درمان بیمار كمك می كنند . تیم پرتو درمانی شامل رادیوتراپیست ، دوزیمتریست ( شخصی كه دوز كامل و دقیق پرتو را مشخص میكند ) ، فیزیست ( فردیكه كنترل دستگاه برای انتقال مقدار صحیح پرتو به محل تومور در بدن را انجام میدهد) و پرتوكار میباشد . معمولاً پرتو درمانی یك قسمت از درمان بیمار را شامل می شود در درمان تكمیلی معمولاً از شیمی درمانی استفاده میشود .

رادیوتراپیست Radiotion oncologist ، از همكاری با متخصص سرطان شناس اطفال ، جراح و رادیولوژیست ( پزشك متخصص در تهیه و تفسیر گرافیهای اندامهای بدن ) پاتولوژیست ( پزشك متخصص آسیب شناسی ) سود میبرد .

9) طراحی درمان چیست و چرا مهم است ؟

به دلیل تنوع روشهای پرتو دهی طراحی درمان یك گام اولیه و مهم برای درمان هر بیمار تحت پرتو درمانی است . قبل از پرتو درمانی گروه رادیوتراپی میزان و نوع پرتو را مشخص خواهند كرد .

اگر بیمار باید تحت پرتو درمانی خارجی قرار گیرد رادیوتراپیست از روشی به نام Simulation ( شبیه سازی ) برای مشخص كردن هدف پرتویی استفاده میكند در طول انجام Simulation بیمار به حالت آرام بر روی تخت قرار می گیرد و محدوده درمان توسط Simulation مشخص می شود . شبیه سازی همچنین ممكن است شامل CT یا سایر روش های تصویر برداری برای كمك به پرتوكار در جهت طراحی پرتو دهی باشد . شبیه سازی ممكن است باعث تغییراتی در طراحی درمان و در نتیجه محافظت بیشتر بافت سالم از تشعشعات شود. نواحی كه باید تحت پرتودهی قرار گیرند توسط یك ماركر دائمی یا موقتی مثل خالكوبی مشخص میشود . این نشانه ها در اولین جلسه درمان برای تعیین محل دقیق پرتو دهی به كار میرود . بسته به نوع پرتو درمانی ، پرتوكار ممكن است از Mold یا وسایل دیگر برای بی حركت نگه داشتن بیمار در طول درمان استفاده كند . این وسایل معمولاً از فوم ، پلاستیك یا گچ ساخته میشوند . در بعضی موارد پرتوكار شیلدهایی را به منظور جلوگیری از نفوذ پرتو به ارگان و بافتهای اطراف محل درمان مورد استفاده قرار میدهد . زمانیكه شبیه سازی كامل شد تیم رادیوتراپی برای تصمیم گیری در مورد مقدار دوز مورد نیاز و چگونگی رساندن آن به محل مورد نظر و درمانهایی كه در مورد بیمار باید انجام گیرد تصمیم گیری میكند .

10) شیوه های جدید رادیوتراپی چیست ؟

گرمادرمانی

گرما درمانی ( استفاده از حرارت ) همراه با رادیوتراپی در حال مطالعه است محققان دریافته اند ، تركیب حرارت و پرتو میتواند میزان پاسخ دهی بعضی تومورها را افزایش دهد

محققین همچنین در حال مطالعه در مورد استفاده از آنتی بادیهای نشان دار برای انتقال تشعشع به طور مستقیم و صحیح به محل تومورند كه رادیوایمونوتراپی[6] نامیده می شود . آنتی بادیها ، پروتئین های مخصوصی هستند كه بوسیله بدن در پاسخ به حضور آنتی ژنها ( موادیكه به عنوان عوامل خارجی توسط سیستم ایمنی در نظر گرفته می شوند ) ساخته می شوند . این آنتی بادی ها میتواند در آزمایشگاه و در اتصال با مواد رادیواكتیو (طی روندی كه نشان دار كردن نامیده میشود ) ساخته شوند . این مواد بداخل بدن تزریق و بدنبال سلول های سرطانی تخریب شده می گردند . این روش میتواند ریسك آسیب پرتویی سلولهای سالم را به حداقل برساند . موفقیت در این تكنیك به تشخیص صحیح ماده رادیواكتیو و مشخص كردن دوز مؤثر و ایمن مورد استفاده در این شیوه بستگی دارد . استفاده از رادیوایمونوتراپی در برخی از تومورها شامل لوسمی ، NHL ، Colorectal و تومورهای كبد ، ریه، مغز ، پروستات ، تیروئید ، پستان ، تخمدان و لوزالمعده تحت بررسی است .

پرتودرمانی نوین

در پرتو درمانی از شتابدهندههایی ویژه برای تولید الکترون جهت نفوذ به درون بدن بیمار استفاده میشود. از پرتوهای فوتونی پر انرژی نیز استفاده می شود.

برای نمونه میتوان از سیستم های چاقوی گاما، سایبر نایف، لیناک و توموتراپی نام برد. اما گاهی نیز از تکنیکهای کاشت رادیو ایزوتوپ، همانند براکی تراپی نیز استفاده می گردد.

در روشهای پرتودرمانی نوین نیز از پرتوهای با انرژی بالا از پروتون یا نوترون نیز استفاده می گردد (که به آن پروتون درمانی و درمان با گیراندازی نوترون بور گویند) و استفاده از یون های سنگین تر نیز در مرحله تحقیقات است.