پرتو درمانی- بخش اول مقدمه
رادیوتراپی یا پرتو درمانی چیست؟
پرتودرمانی یا رادیوتراپی یکی از مهم‌ترین شاخه‌های فیزیک پزشکی است. پرتودرمانی به درمان بیماری با استفاده از پرتوهای نافذ مانند پرتوهای ایکس و آلفا و بتا و گاما که یا از دستگاه تابیده می‌شوند یا از داروهای حاوی مواد نشاندارشده ساطع می‌شوند گویند.پرتو درمانی استفاده از پرتوهای یونساز برای ازبین بردن یا کوچک کردن بافت‌های سرطانی است. در این روش در اثر آسیب DNA، سلولهای ناحیه درمان(بافت هدف) تخریب و ادامه رشد و تقسیم غیر ممکن می‌شود. اگرچه پرتو علاوه بر سلولهای سرطانی به سلولهای سالم نیز آسیب می‌رساند ولی اکثر سلولهای سالم بهبودی خود را دوباره بدست می‌آورند. هدف از پرتو درمانی از بین بردن حداکثر سلولهای سرطانی با حداقل آسیب به بافت‌های سالم است.
کاربرد پرتودرمانی چیست؟
کاربرد اصلی پرتو درمانی در معالجه و یا تقلیل امراض سرطانی می‌باشد.دیگر کاربردهای پرتودرمانی عبارتند از :
از بین بردن سلولهای سرطانی و ضایعات ارگان‌های مختلف،
بازتوانی و بهبود اعضای بدن بیمار (همچون کبد ،کلیه ، پروستات)،
پیشگیری گسترش ضایعات اعضا
کاهش علائم بیماری (همانند درد)
دستگاه های پرتو درمانی چیست؟
دستگاهها و ابزارهای مختلف و گوناگونی برای درمان و توانبخشی بیمار توسط مهندسان پزشکی ساخته و در اختیار پزشکان قرار گرفته‌است. یکی از این دستگاه‌های مهم و پرکاربرد رادیوتراپی و یا پرتودرمانی می‌باشد. به بیانی دیگر پرتودرمانی، استفاده از اشعه پر انرژی (معمولاً اشعه X )به منظور از بین بردن سلولهای سرطانی و ضایعات ارگان‌های مختلف می‌باشد.
انواع روش های پرتو درمانی
به طور کلی رادیوتراپی را به ۳ قسمت رادیوتراپی خارجی، رادیوتراپی داخلی (براکی تراپی) و رادیوتراپی سیستمیک تقسیم می‌کنند.
سلولهای سرطانی در مقایسه با سلولهای سالم به رادیو تراپی حساسیت بیشتری نشان می‌دهند و در نتیجه تعداد بیشتری از آنها از بین خواهند رفت البته رادیو تراپی بر سلولهای سالم ناحیه درمان نیز تاثیر می‌گذارد اما آنها بر خلاف سلولهای سرطانی معمولاً بهبود یافته یا به سرعت خود را ترمیم می‌کنند. رادیوتراپی همچنان برای پیشگیری گسترش ضایعات اعضا و برای کاهش علائم بیماری (همانند درد) نیز به کار برده می‌شود. اصولاً در این دستگاهها برای شناسایی و مکان یابی تومور و بافت مورد نظر برای دریافت پرتو از انواع مختلف پرتونگاری استفاده می‌گردد که شاید بتوان مرسوم ترین آنها را پرتونگاری مقطعی تخمینی (CT)، تصاویر رزونانس مغناطیسی (MRI) و اخیراً پرتونگاری مقطعی نشر پوزیترون (PET) معرفی نمود.
حال پس از شناسایی موقعیت بافت مورد نظر بایستی مرحله شبیه سازی را شروع نمود که بر اساس آن آناتومی بیمار برنامه ریزی می‌شود. استفاده از پرتو در درمان سرطان یک فرایند پیچیده‌است که در بر گیرنده متخصصان آموزش دیده و تعداد زیادی از عوامل به هم پیوسته‌است.
متخصصین رادیوتراپی انکولوژی، متخصصین فیزیک پزشکی، دزیمتریست و متخصصین رادیوتراپی سالها دنبال لوازم و ابزار که به این فرایند، بخصوص در موقعیت یابی تومور، برنامه درمانی، اجرای درمان، و تحقیق کمک کنند، می‌گشتند.
دقت در رادیوتراپی بسیار مهم است زیرا نتایج بالینی و تجربی نشان می‌دهند که کنترل تومور و پاسخ نرمال بافت می‌تواند یک عامل مهم درمقدار (دز) پرتو افشانی باشد و بنابراین، تغییرات کوچک در دز درمانی می‌تواند منجر به نتایج بزرگی در پاسخ تومور و یا بافت نرمال شود. به علاوه، دزهای تجویز شده درمانی تومور معمولاً الزاماً به دزی که برای بافت نرمال قابل تحمل است نزدیک است. بنابراین برای درمان بهینه، دز پرتوافشانی باید با دقت بسیار بالا انجام شود.
تاریخچه رادیوتراپی:
مشخص نیست که چه کسی برای نخستین مرتبه در تاریخ از پرتوهای یونیزان برای مقاصد درمانی استفاده کرد، اما یکی از اولین کوششهای اینچنینی متعلق به سال ۱۸۹۶ است که ویکتور دسپن بطور ناموفقی سعی در درمان سرطان معده با پرتوهای ایکس نمود. در آن زمان پرتوها دارای انرژی کافی نبودند و لذا پرتودرمانی را فقط برای غده‌های سطحی امکان پذیر می‌نمودند. این وضعیت البته با ابداع تجهیزات ویژه ۲۰۰ کیلوولتی در سال ۱۹۲۲ میلادی دچار دگرگونی شد در همان سال، یک جراح اتریشی بنام لئوپولد فرویند چگونگی درمان یک خال گوشتی توسط پرتوهای اشعه ایکس را برای نخستین بار به انجمن پزشکی وین نشان داد.گوردون آیزاک، نخستین بیماری که توسط یک لیناک در ۱۹۵۷ برای رتینوبلاستوما معالجه گردید. تصویر از موسسه ملی سرطان آمریکا.اولین بخش رادیوتراپی در ایران درسال 1347 دربیمارستان امام خمینی تهران (انیستیتو کانسر) که نخستین دستگاه رادیوتراپی کبالت 60 نصب گردیده و شروع به درمان بیماران نمود.
در ابتدای شروع کاربخش رادیوتراپی، این بخش توسط چند پزشک هندی اداره می شد که پس از آنها پروفسور ملکی و پروفسور افشاری متخصصین رادیولوژی ان سالها شروع به درمان بیماران نمودند. پس از چند سال رشته تخصصی رادیوتراپی درایران دایر و به آموزش پزشکان پرداخته شد.
رشته رادیوتراپی انکولوژی تغییرات چشمگیری را پشت سر گذاشته‌است. درابتدا متخصصین رادیوتراپی انکولوژی برای برنامه ریزی و درمان بیماران با استفاده از آنچه روش دو بعدی (2D) نامیده می‌شد، آموزش دیده بودند. این روش تاکید بر استفاده از یک شبیه ساز مرسوم اشعه ایکس برای طراحی پرتال‌های پرتویی که بر اساس تکنیک‌های ترکیب اشعه‌ای استاندارد و استفاده از بوکمارک‌های استخوانی تجسم شده بر روی صفحه رادیوگرافی داشت. این روش در حالی که هنوز توسط برخی کلینیک‌ها استفاده می‌شود به طور گسترده با یک روش سه بعدی(3D )در کلینیکهای پرتو درمانی مدرن جایگزین شده‌است. با معرفی سیستم‌های برنامه ریزی درمان 3D تجاری در اوایل دهه ۱۹۹۰ این روش امکان پذیر شد. در مقابل روش 2D، برنامه ریزی درمان 3D بر یک روش شبیه سازی مجازی بر پایه تصویر برای تعیین حجم تومور و اعضای مهم در خطر برای بیمار خاص تاکید دارد. این فرایند 3D جدید برای متخصصین رادیوتراپی انکولوژی جهت تشخیص حجم و اعضای هدف را که در خطر هستند، با دقتی بسیار بالا تر از قبل، تقاضاهای جدیدی را ایجاد کرد. و همچنین برای متخصصین فیزیک پزشکی برای فراهم کردن فرایندهای با کیفیت مطمئن(QA) و موثر برای اطمینان بخشیدن به استفاده ایمن از این برنامه ریزی جدید بر اساس تصویر و روش کنترل درمان کامپیوتری.
رادیوتراپی :
راديوتراپي يك روش درمان سرطان است كه دز معين و دقيقي از پرتوهاي پرانرژي معمولا پرتوهاي ایكس مورد استفاده قرار میگيرد. دستگاه راديوتراپي به گونهاي طراحي ميشود كه امكان تابش دز مشخص به ناحيه مورد نظر از بدن بيمار را دارد . دز جذبي پرتوها سبب آسيب سلولها و توقف رشد و تقسيم آنها ميشود. سلولهاي غيرطبيعي سرطان برخلاف سلولهاي طبيعي معمولا دراثر تابش بازسازي و ترميم نميشوند. اثرات جانبي راديوتراپي عموما موقتي هستند. هدف راديوتراپي ازبين بردن سلولهاي سرطاني و آسيب حداقلي به سلولهاي سالم است كه براي درمان انواع تومورهاي جامد به كار ميرود. راديوتراپي گاهي درمان قطعی يااصطلاحا راديكا لradical و گاهي تسكيني یا palliative است. در روش تسكيني هدف كوچك كردن تومور و كاهش علائم سرطان نظير دردهاي شديد به همراه افزايش طول عمر است. راديوتراپي گاهي به طور منفرد و بيشتر مواقع با ديگر روشهاي درماني همراه است.
راديوتراپي قبل از جراحي براي كوچك شدن تومور و يا بعد از جراحي براي ازبين بردن باقيمانده سلولهاي سرطاني توصيه ميشود.راديوتراپي قبل، حين و يا بعد از شيمي درماني نيز انجام ميشود.به دليل آسيب سلولهاي سالم كه ناخواسته در جريان درمان سلولهاي سرطاني پيش ميآيد، بايد منتظر اثرات جانبي راديوتراپي هرچند موقتي باشيم بنابراين درصورتي راديوتراپي پيشنهاد ميشود كه سود آن به مراتب بيش از ضرر باشد. از اينروست كه بيماران خانم قبل و در جريان راديوتراپي نبايد باردار باشند زيرا به جنين به خصوص در سه ماهه اول بارداري آسيب جدي واردميشود.
راديوتراپي در يك مركز تخصصي با حضور پزشك متخصص راديوتراپي كه مسئول درمان است، و متخصص انكولوژي كه ميتواند براي شيمي درماني مورد مشورت قرارگيرد، متخصص فيزيك پزشكي براي اجراي طراحي درمان كامپيوتري و صحت اجراي راديوتراپي و كارشناسان پرتوتابي كه در تماس مستقيم با بيمارند، انجام ميشود.
راديوتراپي با دو روش تابش از خارج و از داخل بدن انجام ميشود. تابش از خارج بدن معمولا در مدت چند هفته ولي تابش ازداخل بدن در يك مرحله يا تعداد محدود دفعات انجام ميشود. در تابش از دور، بيمار به دقت روي تخت خوابيده و با چرخش هد دستگاه رادیوتراپی در زواياي مختلف و با دقت بسيار زياد در منطقه اي كه بيشترين دز را به تومور و كمترين را به سلولهاي پيرامون تومور دهد، انجام ميشود. تابش در زمان كوتاه چند دقيقه انجام ميشود و بيمار آنرا حس نميكند. قبل از پرتو دهي طراحي درمان توسط راديوتراپيست و فيزيست مركز انجام ميشود. بيماران پس ازپرتو گيري راديواكتيو نخواهند شد، بنابراين برخلاف بيماران پزشكي هسته اي اين بيماران پس از درمان به راحتي با اطرافيان همنشين خواهند شد
